Το 1170 οι μοναχοί της Καρυάς έχτισαν – με την άδεια του τότε κυβερνήτη της Λέσβου Κωνσταντίνου Βαλερίου – την εκκλησία της Παναγίας, στο λόφο όπου βρίσκονταν τα οστά του Αγαθού για να στεγάσει την εικόνα της Παναγίας να κρατάει τον Ιησού στην αγκαλιά της, η οποία πιστεύεται ευρέως ότι δημιουργείται από τον Άγιο Λουκά και είναι φτιαγμένη από μαστίχα και κερί. Ένας μοναχός με το όνομα Αγαθών, μετέφερε την εικόνα από την Ιερουσαλήμ στην Αγιάσο το 803 π.Χ. Ο ναός ολοκληρώθηκε και εγκαινιάστηκε το 1173. Διατηρήθηκε για 633 χρόνια. Γύρω από την εκκλησία σχηματίστηκε ένας μικρός οικισμός, ο οποίος εξελίχθηκε με την πάροδο του χρόνου σε μια μεγάλη και αξιόλογη πόλη. Όταν το νησί σκλαβώθηκε στους Τούρκους, πολλοί Χριστιανοί πήραν τις οικογένειές τους και κατέφυγαν στην Εκκλησία της Παναγίας για να σωθούν.

Ωστόσο, επειδή η πρώτη εκκλησία ήταν πλέον ασταθής και επικίνδυνη, λόγω της υποβάθμισης του χρόνου, το 1806 με πρωτοβουλία του τότε Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιερέμιος και των ιερέων της Αγιάσου, ο ναός κατεδαφίστηκε και χτίστηκε ένας νέος, μεγαλύτερος παρόλο που οι τουρκικές αρχές είχαν δώσει εντολή να χτιστεί ο νέος ναός στα ακριβή θεμέλια του παλιού. Η διακόσμηση του ναού ήταν τόσο τολμηρή όσο και η παλιά, επειδή τα δώρα των Χριστιανών ήταν πλούσια. Ο ναός απέκτησε ωραία έργα εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής, όπως το τέμπλο, ο θρόνος, ο άμβωνας, τα προσκυνήματα. Μέχρι το 1783 η Μονή Αγάθωνα είχε κατεδαφιστεί και ο ναός είχε γίνει Ενορία της Κοινότητας και Ενορία της Αγιάσου

Ενώ οι τεχνίτες εξακολουθούσαν να εργάζονται για τα γλυπτά, ξαφνικά, τη νύχτα της 6ης Αυγούστου 1812, ο ναός ήρθε με τον τρόπο της μεγάλης πυρκαγιάς που έκαψε μεγάλο μέρος της πόλης. Ευτυχώς, μόνο μία εικόνα της εικόνας του Χριστού καταστράφηκε, όλα τα υπόλοιπα σώθηκαν.

Το έτος 1815 με δωρεές, τις οποίες προσφέρουν με ενθουσιασμό οι Χριστιανοί της Αγιάσου και με τους έρανους του Μητροπολίτη Μυτιλήνης Καλλινίκου με τους απεσταλμένους του στην επαρχία, καθώς και στα άλλα μέρη της Μικράς Ασίας, ανεγέρθηκε ναός (ο τρίτος στη σειρά) στα προηγούμενα θεμέλια του ναού που διατηρείται μέχρι σήμερα.

Ο ναός χτίστηκε με την άδεια του Σουλτάνου Μαχμούτ Β’, που έγινε κατόπιν αιτήματος των κατοίκων της Αγιάσου υπό τον όρο ότι δεν θα ήταν μεγαλύτερος από τον παλιό. Το μήκος του ναού είναι 32,20 μ. και το πλάτος του 26,20 μ. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με τρεις κόγχες του Ιερού Βήματος, τρεις Ιερές Τράπεζες (εκ των οποίων η δεξιά είναι αφιερωμένη στον Άγιο Χαράλαμπο και αριστερά στον Άγιο Νικόλαο), μαρμάρινη εικονοστοάση και μεγάλος γυναικωνίτης. Για πολλά χρόνια ειδικοί τεχνίτες συμμετείχαν στην κατασκευή του εικονοστασίου, του θρόνου και του άμβωνα. Οι προσφορές των πιστών, των βυζαντινών και μεταβυζαντινών εικόνων που κοσμούν το ναό είναι ένας θησαυρός τεράστιας αξίας. Η εσωτερική διακόσμηση της εκκλησίας συμπληρώθηκε με ένα νέο ταμείο το 1938.

Μια δεύτερη πυρκαγιά, το 1877, έκαψε σχεδόν ολόκληρο το χωριό, αλλά όχι την εκκλησία. Τα σπίτια, τα οποία μέχρι τότε ήταν ξύλινα από τη μέση και πάνω και προεξοχώνταν στα στενά δρομάκια, ξαναχτίστηκαν σε πέτρα και οι δρόμοι διευρύνθηκαν. Το χωριό πήρε τη σημερινή του μορφή. Το 1971 το Προσκύνημα της Παναγίας αναγνωρίστηκε επίσης από το νόμο ως «Ιερό Προσκύνημα» και έκτοτε κυβερνάται από πενταμελή επιτροπή. Το 1977 πραγματοποιήθηκε η τελευταία ριζική ανακαίνιση του εσωτερικού προσκυνήματος.

Εν τω μεταξύ, γύρω στο 1453, δηλαδή, όταν η πόλη καταστράφηκε από τους Τούρκους, οι Χριστιανοί του ναού, βλέποντας ότι η εικόνα της Παναγίας άρχισε να αποσυντίθεται από το πέρασμα του χρόνου, ανέθεσε σε έναν καλό αγιογράφο να κάνει ένα πιστό αντίγραφο της παλιάς εικόνας για να κρύψει το πρωτότυπο. Η εικόνα-αντίγραφο είναι ένα εξαιρετικό έργο βυζαντινής τέχνης. Το 1838 η αρχική εικόνα βρέθηκε κρυμμένη μέσα στη νεότερη εικόνα της Παναγίας, σε ένα ξύλινο κουτί και τυλιγμένη σε ένα πανί βουτηγμένο σε κερί αλλά τρομερά κατεστραμμένο. Η αποκατάσταση της ζημιάς έγινε με μεγάλη προσοχή από τον Ρώσο τεχνίτη – ειδικό συντηρητή των εικόνων του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών – Βασίλη Ραχτσέβσκι. Η παλιά εικόνα έχει τοποθετηθεί από τότε σε ξύλινη θήκη με διπλό γυαλί σε μαρμάρινο ιερό μπροστά από την εικόνα ρεπλίκα της Παναγίας στο τέμπλο.

Πηγή: “Ο Ιερός Ναός Της Παναγίας Αγιάσου (Κοιμήσεως Θεοτόκου).” Agiasos.gr, 15 Mar. 2019, http://www.agiasos.gr/article/o-ieros-naos-tis-panagias-agiasoy-koimiseos-theotokoy